تدوین قلب فیلمسازی است

تدوین قلب فیلمسازی است

آیا تا به حال به این فکر کرده اید ، فیلمی بسازید که در آن نیازی به فیلمبرداری نداشته باشید! یعنی اولین مانعی که برای خودتان در ساخت فیلم مستند ایجاد کنید ، نداشتن دوربین باشد . خب حالا باید به این فکر کرد که چطور می توان فیلمی را بدون داشتن دوربین ساخت . اصلا چنین فیلمی می تواند داستانی باشد یا حتما باید مستند باشد . اگر داستانی باشد چگونه داستانی را باید تعریف کرد که بتوان مرحله فیلمبرداری را حذف کرد و اگر مستند است چخ موضوعی را باید اتخب کنیم و روایت فیلم را چگونه پیش ببریم . و اصلا در هر دو حالت ماتریال و مواد خام اولیه را چگونه جور کنیم .

خب مسلما در ساختن چنین فیلمی باید مواد خام اولیه را از آرشیو بدست آوریم . پس می خواهیم فیلمی بسازیم با آرشیو های موجود . به روال همه فیلم هایی که تا به حال ساخته ایم ، موضوع مورد نظرمان را انتخاب می کنیم که با توجه به مانع پیش رو باید موضوعی را در نظر بگیریم که از وجود تصاویر و صداهای آرشیوی در رابطه با آن آگاه باشیم . که عموما موضوعات تاریخی ، سیاسی و بیوگرافیک در زمره این گونه فیلم ها که آن ها را فیلم های تلفیقی می نامند قرار می گیرند .

به طور عمده این شیوه فیلمسازی در فیلم های داستانی خیلی به ندرت دیده می شود و بیشتر برای فیلم های مستند از این شیوه استفاده می شود . البته فیلم های مستندی که به حوزه های تاریخی و سیاسی می پردازند بیشتر وامدار این شیوه در کارشان هستند و آن ها را معمولا مستند آرشیوی ( Arcival Documentary ) می نامند .

اما نوع خاصی ار فیلم ، یعنی همان فیلم تلفیقی که در این مقاله مد نظر ماست ، فیلمی است که در آن از تصاویر ( فیلم و عکس ) و صداهای آرشیوی استفاده شده و در حقیقت فیلم بدون داشتن مرحله فیلمبرداری و عمدتا در اتاق تدوینو صداگذاری ساخته می شود و اصولا فیلم تلفیقی فیلمی است وابسته به تدوین .

این گونه فیلم ها اغلب توسط خود فیلمساز تدوین می شوند . اما در مواردی هم که تدوین گر شخص دیگری است باز او کارگردان اول اثر محسوب می شود . فیلمساز با توجه به موضوعی که در نظر دارد تصاویر مورد نظرش را از آرشیو تهیه می کند و آن ها در اختیار تدوینگر قرار می دهد و حالا تدوینگر باید خلاقیت خود را در نحوه بیان روایت فیلم نشان دهد . اینکه مثلا چطور این فیلم ها را که فیلمساز نقشی در گرفتن آن ها نداشته و فقط آن ها را انتخاب کرده ، کنار هم بچیند، چقدر از عکس های آرشیوی استفاده کند و اصلا چقدر در تدوین صدا خلاقیت به خرج دهد . از میان نویس استفاده کند یا نریتور یا نه این اطمینان را به یلمساز بدهد که بدون استفاده از هیچ کد اطلاعاتی با همین تصاویر و صداهای موجود فیلمی خوبی را خواهد ساخت .

یکی از فیلمسازانی که تقریبا تمام فیلم هایش به این سبک ساخته شده اند ، امیل دو آنتوا ، مستند ساز آمریکایی است که البته  اغلب مستندهایش مضامین سیاسی را دنبال می کنند و فیلم هایش را فقط با استفاده از تصاویر آرشیوی می سازد و علاقه ای به مرحله فیلمبرداری در ساختن فیلمش ندارد . البته اولین دسته از این گونه فیلم ها ، دو سریال مطرح آمریکایی با عنوان " پیروزی در دریا " و " جهان در جنگ " بودند که هر کدام در 26 قسمت با استفاده از تصاویر آرشیوی که از جنگ های جهانی به جا مانده بود به جنگ جهنی دوم پرداخته بودند . در اولی نیروهای دریایی کشورهای درگیر در جنگ مضمون اصلی فیلم هستند و در فیلم دوم به موقعیت دو کشور شوروی و آلمان در جنگ جهانی دوم پرداخته شده است .

مستندهای مطرح دیگری نیز به این سبک ساخته شده اند ،( Imagine (1987 مستندی است به کارگردانی اندرو سالت درباره جان لنون خواننده افسانه ای گروه      . درصد زیادی از فیلم با استفاده از تصاویر آرشیوی که جان لنون و همسرش با دوربین خانوادگی خود تصویربرداری کرده اند ، ساخته شده است و استفاده خلاقانه ای که تدوینگر فیلم در استفاده از تصاویری که چندان حرفه ای و با نگاه فیلمساز گرفته نشده اند غیر قابل چشم پوشی است .

ژان لوک گدار فیلمساز فرانسوی نیز از سال 1988 مجموعه فیلم های ویدئویی را کارگردانی و تهیه کرد با عنوان " تاریخ های سینما " که  گدار در آن ها فقط از تصاویر فیلم هایی که از ابتدای اختراع سینما ساخته شده اند ،   استفاده کرده است و 8 فیلم مستند ویدئویی درباره تاریخ سینما ساخته است و هر کدام به جریانی خاص در سینما می پردازند . و بعد از این مجموعه که آخرین قسمت آن را در سال 1998 ساخته است . در 2004 فیلم مستندی با عنوان " لحظاتی انتخابی از تاریخ سینما " ساخت . نکته جالب اینکه در تمام این فیلم ها گدار خودش به عنوان تدوینگر حضور دارد یعنی در حقیقت تدوین این فیلم ها به مثابه همان کارگردانی فیلم محسوب می شوند .

یکی از مستند هایی هم در سال های اخیر در ایران به این سبک ساخته شدند ، " کارت قرمز " اثر مهناز افضلی است . در حقیقت تصویربردار اصلی این فیلم شهلا جاهد است ، کسی که خودش و زندگی اش موضوع اصلی فیلم است . در بخش عمده ای از فیلم توسط تصاویری که شهلا با دوربین  خانگی اش از زندگی مشترکش با ناصر محمد خانی گرفته استفاده شده . اما اتفاق بدی که در این فیلم می افتد دقیقا در مهم ترین مرحله یعنی تدوین روی می دهد . این مواد خام آرشیوی به خوبی در کنار هم قرار نگرفته اند و تدوینگر نتوانسته ریتم خوبی را با ماتریال موجود ایجاد کند .

اهمیت تدوین در فیلم تلفیقی

کوله شف ، یکی از فیلمسازان مکتب شوروی ، معتقد بود  : " تدوین ، قلب فیلمسازی است . " و در فیلم مستند اگر این قلب خون را خوب به جریان نیندازد ، فیلم بی جان و رمق می شود و به قول کوین برانلو در کتابش با عنوان " رژه تمام شده " در پروسه تدوین است که جادوی فیلم مستند شکل می گیرد .

اصولا در فیلمسازی مستند ، فیلمساز از پیش با سوژه ای درگیر است . شروع به تحقیق و پژوهش در مورد سوژه مورد نظرش می کند و بعد از آشنایی کامل با سوژه ، فیلمنامه ای می نویسد و روایت فیلمش را مشخص می کند و فیلمبرداری را طبق آنچه در ذهن داشته شروع می کند . یعنی همانند یک فیلم داستانی در حین فیلمبرداری دکوپاژ و میزانسن دارد . در چنین حالتی  تدوینگر  با پلان ها و راش های حساب شده ای که سرو ته مناسبی هم دارند روبرو است . و همه چیز در ذهن فیلمساز از پیش شکل گرفته است .

حالا فرض کنید مستند ساز ضمن پژوهش درباره سوژه مورد نظرش به حجم زیادی از تصاویر و صداهای آرشیوی هم بر می خورد که می توانند کمک زیادی به حس و حال فیلم کنند . مستند ساز فیلمنامه ای را بر اساس مشاهداتش از سوژه می نویسد و تصاویری هم بر اساس فیلمنامه نوشته شده می گیرد . اما تدوینگر علاوه بر تصاویر حساب شده ای که مستند ساز گرفته با حجم زیادی از تصاویر آرشیوی هم روبرو است و باید بین فیلم های گرفته شده و تصاویر آرشیوی تعادل ایجاد کند . یعنی ممکن است روایت فیلم آنقدر منسجم باشد که جایی برای استفاده از آرشیوها نباشد و در این مرحله است که تدوینگر باید به عنوان کارگردان دوم اثر عمل کند و حتی اگر لازم باشد روایت  دیگری غیر از آنچه مستند ساز در سر داشته خلق کند .

شاید مستند سازی بخواهد درباره یک خواننده جاز دهه 40 آمریکا که سال ها پیش هم مرده است مستندی بسازد . و ضمنا قصد نداشته باشد تصویر جدیدی و مطابق نظر خودش بگیرد و فقط قصد استفاده از آرشیو را داشته باشد . مسلما با حجم زیادی از تصاویر مربوط به اجراهای رسمی و غیررسمی خواننده ، تصاویر خانوادگی ، ترانه ای او ، آلبوهای عکسش و ...روبرو می شود . حالا تدویگر باید برای این تصاویر موجود روایتی بسازد و بعد از اینکه مستند ساز تصاویر و صداهای موردنظرش را انتخاب کرد شروع به چیدن آن ها کند یعنی با دسته بندی ماتریال موجود به دنبال مناسب ترین داستان برای آن ها باشد . و البته در چنین حالت هایی تدویگر باید تمام تصاویر و صداهای موجود را حتی آن هایی که مستند ساز رد کرده است ، بررسی کند چون در این گونه فیلم تدوینگر حرف اول را می زند نه فیلمساز .